Andharan Apa Kang Diarani Tembang Macapat

by ADMIN 42 views

Pambuka

Tembang macapat, minangka salah sawijining warisan budaya Jawa kang adiluhung, mujudake gegubahaning basa lan sastra kang endah. Ing andharan iki, kita bakal ngupas kanthi luwih jero apa kang diarani tembang macapat, wiwit saka pangertene, sejarah, struktur, jinise, fungsi, nganti tuladhane.

Pangerten Tembang Macapat

Tembang macapat inggih menika jenising puisi tradisional Jawa ingkang kaiket dening paugeran utawi aturan tartamtu. Paugeran ingkang baku inggih menika guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Guru gatra nggambaraken cacahing gatra (larik) ing saben pada (bait). Guru wilangan nggambaraken cacahing wanda (suku kata) ing saben gatra. Déné guru lagu nggambaraken dhong-dhinging swara ing pungkasaning gatra. Tembang macapat dipunwastani macapat amargi cara maosipun dipun**macak**aken, tegesipun dipunlagokaken kanthi aturan lan notasi ingkang sampun gumathok.

Tembang macapat boten namung geguritan ingkang endah, nanging ugi ngandhut piwulang lan pitutur ingkang luhur. Lumantar tembang macapat, para pujangga ing jaman kina ngandharaken piwulang moral, filosofi urip, sejarah, lan kawruh sanesipun. Pramila, tembang macapat saged dipunanggep minangka ensiklopedia ingkang ngewrat kawruh ingkang maneka warni.

Tembang macapat ugi nggadhahi fungsi ingkang wigati ing masarakat Jawa. Kajawi kangge hiburan, tembang macapat ugi dipunginakaken ing upacara adat, wayang kulit, klenengan, lan pendidikan. Ing upacara adat, tembang macapat dipunlampahaken kangge ngiringi lan nyengkuyung swasana. Ing wayang kulit, tembang macapat dipunsekaraken dening sinden kangge nggambaraken swasana lan karakter tokoh. Ing klenengan, tembang macapat dipunswaraken minangka iringan gendhing. Ing pendidikan, tembang macapat dipunsinau kangge nglestarekaken budaya lan nambah kawruh babagan sastra Jawa.

Sejarah Tembang Macapat

Sejarah tembang macapat ginantung raket kaliyan perkembangan sastra Jawa. Sanajan boten wonten cathetan sejarah ingkang gumathok, nanging dipunyakini bilih tembang macapat sampun wonten wiwit jaman Majapahit utawi sadèrèngipun. Nanging, tembang macapat nembé ngrembaka kanthi pesat ing jaman Kasultanan Demak lan Kasultanan Mataram. Ing jaman punika, kathah para pujangga ingkang ngripta tembang macapat kanthi tema ingkang maneka warni.

Salah satunggaling pujangga ingkang misuwur ing jaman punika inggih menika Sunan Bonang, salah satunggaling Walisanga ingkang misuwur. Sunan Bonang dipunyakini minangka pencipta tembang macapat Dhandhanggula lan Durma. Kajawi punika, wonten ugi Sunan Giri ingkang dipunyakini minangka pencipta tembang macapat Pucung. Ing jaman Mataram, wonten Yasadipura I lan Yasadipura II ingkang ugi misuwur minangka pujangga ingkang ngripta tembang macapat.

Ing perkembangan salajengipun, tembang macapat terus ngrembaka lan ngalami owah-owahan. Jinis lan aturan tembang macapat sansaya kathah lan kompleks. Nanging, inti lan jiwa tembang macapat tetep dipunjagi lan dipunlestarekaken dening para pencinta lan pelaku seni Jawa.

Struktur Tembang Macapat

Struktur tembang macapat gumathok lan ngandhut unsur-unsur ingkang wigati. Struktur tembang macapat kapérang dados tigang pérangan utama, inggih menika pada (bait), gatra (larik), lan wanda (suku kata). Saben pada kasusun saking sawetara gatra ingkang cacahipun gumantung jinising tembang. Saben gatra kasusun saking sawetara wanda ingkang ugi gumantung jinising tembang. Kajawi punika, wonten ugi unsur guru wilangan lan guru lagu ingkang ngatur cacahing wanda lan dhong-dhinging swara ing saben gatra.

Guru gatra inggih menika cacahing gatra ing saben pada. Contonipun, tembang macapat Mijil gadhah guru gatra 6, tegesipun saben pada kasusun saking 6 gatra. Guru wilangan inggih menika cacahing wanda ing saben gatra. Contonipun, tembang macapat Mijil gadhah guru wilangan 10, 6, 10, 10, 6, 6, tegesipun gatra kapisan kasusun saking 10 wanda, gatra kaping kalih kasusun saking 6 wanda, lan saterasipun. Guru lagu inggih menika dhong-dhinging swara ing pungkasaning gatra. Contonipun, tembang macapat Mijil gadhah guru lagu i, o, é, o, i, i, tegesipun gatra kapisan dipungkasi kanthi swara i, gatra kaping kalih dipungkasi kanthi swara o, lan saterasipun.

Jinising Tembang Macapat

Jinising tembang macapat wonten kathah, nanging ingkang misuwur lan asring dipunsekaraken inggih menika sewelas. Sewelas jinising tembang macapat punika gadhah watak lan aturan ingkang bènten-bènten. Watak tembang macapat nggambaraken swasana lan emosi ingkang dipunandharaken ing tembang. Aturan tembang macapat nggambaraken guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu ingkang gumathok.

Sewelas jinising tembang macapat inggih menika:

  1. Mijil, gadhah watak prihatin, trenyuh, lan asih. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Mijil inggih menika 10i, 6o, 10é, 10o, 6i, 6i.
  2. Kinanthi, gadhah watak tresna, asih, lan pitutur. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Kinanthi inggih menika 8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i.
  3. Sinom, gadhah watak seneng, gembira, lan pitutur. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Sinom inggih menika 8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a.
  4. Asmaradana, gadhah watak tresna, sedhih, lan nalangsa. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Asmaradana inggih menika 8i, 8a, 8é, 8a, 7a, 8u, 8a.
  5. Dhandhanggula, gadhah watak luwes, manis, lan pitutur. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Dhandhanggula inggih menika 10i, 10a, 8é, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a.
  6. Gambuh, gadhah watak sumanak, kulina, lan pitutur. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Gambuh inggih menika 7u, 10u, 12i, 8u, 8o.
  7. Pangkur, gadhah watak sereng, neges, lan semangat. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Pangkur inggih menika 8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i.
  8. Durma, gadhah watak nesu, muring, lan getun. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Durma inggih menika 12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7i.
  9. Megatruh, gadhah watak nelangsa, getun, lan pegat. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Megatruh inggih menika 12u, 8i, 8u, 8i, 8o.
  10. Pucung, gadhah watak sembrana, guyon, lan entheng. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Pucung inggih menika 12u, 6a, 8i, 12a.
  11. Wirangrong, gadhah watak isin, wirang, lan kuciwa. Guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu tembang macapat Wirangrong inggih menika 8u, 8a, 10i, 6i, 7a.

Fungsi Tembang Macapat

Fungsi tembang macapat maneka warni, gumantung konteks lan tujuanipun. Tembang macapat saged dipunginakaken kangge hiburan, pendidikan, upacara adat, wayang kulit, klenengan, lan sanes-sanesipun. Ing bidang hiburan, tembang macapat dipunsekaraken kangge nglipur manah lan nyenengaken ati. Ing bidang pendidikan, tembang macapat dipunsinau kangge nambah kawruh babagan sastra Jawa lan nglestarekaken budaya. Ing upacara adat, tembang macapat dipunlampahaken kangge ngiringi lan nyengkuyung swasana. Ing wayang kulit, tembang macapat dipunsekaraken dening sinden kangge nggambaraken swasana lan karakter tokoh. Ing klenengan, tembang macapat dipunswaraken minangka iringan gendhing.

Kajawi punika, tembang macapat ugi gadhah fungsi sosial lan budaya ingkang wigati. Lumantar tembang macapat, nilai-nilai luhur lan pitutur saged dipunwarisaken saking generasi satunggal dhateng generasi salajengipun. Tembang macapat ugi saged dados sarana kangge ngraketaken paseduluran lan ngiyataken jati dhiri bangsa.

Tuladha Tembang Macapat

Kangge nggambarakaken kaendahan lan keunikane tembang macapat, sumangga dipunsemak tuladha ing ngandhap punika:

Tembang Macapat Mijil

Mijil saking guwa garbane ibu Nalika bayi isih lencir Durung ngerti apa-apa Mung bisa nangis wae Nyuwun ngapura marang Gusti Muga dosa diapura

Tembang Mijil ing nginggil nggambaraken kawontenan manungsa nalika lair ing donya. Manungsa lair kanthi resik lan tanpa dosa, nanging saderengipun nglampahi gesang, manungsa kudu nyuwun ngapura dhateng Gusti Allah.

Tembang Macapat Kinanthi

Ngèlmu iku kalakone kanthi laku Lekase lawan kas Tegese kas nyantosani Setya budya pangekese dur angkara

Tembang Kinanthi ing nginggil ngandharaken bilih ngèlmu punika dipungayuh kanthi laku lan usaha. Kas tegesipun kekuatan batin ingkang saged ngalahaken hawa nafsu.

Tembang Macapat Sinom

Nuladha laku utama Tumraping wong Tanah Jawa Wong agung ing Ngeksiganda Panembahan Senopati Kepati amarsudi Sudaning hawa lan nepsu Pinesthi dadi utama Apamengkono ing lair batinipun Tanapi ing seja

Tembang Sinom ing nginggil nyuwun supados kita nuladha tumindak ingkang utama saking para leluhur, kados ta Panembahan Senopati. Panjenenganipun saged ngendalekaken hawa nafsu lan dados tiyang utama.

Panutup

Tembang macapat minangka warisan budaya Jawa ingkang adiluhung lan ngandhut nilai-nilai luhur. Lumantar andharan punika, mugi-mugi kita saged langkung ngertos lan ngregani tembang macapat. Kanthi nglestarekaken tembang macapat, kita ugi nglestarekaken budaya bangsa lan mewariskan dhateng generasi salajengipun.